Η ηλικία παίζει σημαντικό ρόλο στη ζωή των ανθρώπων: πότε ξεκινάει κανείς το σχολείο, πότε δοκιμάζει το πρώτο αλκοολούχο ποτό, πότε αρχίζει να ασκεί τα εκλογικά του δικαιώματα και πότε συνταξιοδοτείται. Τέτοιου είδους ορόσημα στη ζωή των ανθρώπων καθορίζονται από πολιτικές, οι οποίες αναπτύσσονται και εφαρμόζονται μέσα από το πρίσμα της ηλικίας. Οι διαφορές σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο που βιώνουν τα άτομα διαφορετικών ηλικιακών ομάδων απασχολούν συνεχώς τους ειδικούς που χαράζουν τις συγκεκριμένες πολιτικές. Ωστόσο, η ποιότητα ζωής των ατόμων που ανήκουν σε διαφορετικές ηλικιακές ομάδες στην Ευρώπη εμφανίζει μία αισθητή διαφορά ανάμεσα σε βορρά-νότο και ανατολή-δύση, με τον κοινωνικό αποκλεισμό να παρουσιάζει ανησυχητικά επίπεδα στις βαλκανικές χώρες.
Σε έκθεση του Ευρωπαϊκού Ιδρύματος για τη Βελτίωση των Συνθηκών Διαβίωσης και Εργασίας (Eurofound) για τις ανισότητες στην ποιότητα ζωής σε σχέση με την ηλικία (Eurofound (2019), Age and quality of life: Who are the winners and losers?, Publications Office of the European Union), μελετήθηκαν οι διαφορές έξι ηλικιακών ομάδων, από επτά κράτη μέλη της Ε.Ε. και για πέντε διαστάσεις της ποιότητας ζωής. Αναλυτικά οι διαστάσεις αυτές ήταν η δυσκολία να τα βγάλουν πέρα με το υπάρχον εισόδημα, η συμμετοχή στην πολιτική ζωή της χώρας, ο βιούμενος κοινωνικός αποκλεισμός, η ψυχική υγεία και η ικανοποίηση από την ζωή. Βασισμένη σε στοιχεία από την έρευνα του Eurofound σχετικά με την ποιότητα ζωής (EQLS), η έκθεση αναφέρεται στις αλλαγές που σημειώθηκαν από το 2011 ως το 2016. Συγκεκριμένα, καταγράφει τον αντίκτυπο της οικονομικής ύφεσης, τις επιδράσεις στις διαφορετικές ηλικιακές ομάδες και τον τρόπο με τον οποίο η αγορά εργασίας και το κράτος κοινωνικής πρόνοιας έχουν περιορίσει τις επιπτώσεις αυτές.
Βασικά συμπεράσματα
• Εντοπίζονται σημαντικές διαφορές στην ποιότητα ζωής των ατόμων διαφορετικών ηλικιακών ομάδων στην Ευρώπη. Η αντίθεση ανάμεσα σε ανατολή-δύση και βορρά-νότο είναι εμφανής. Στη δυτική Ευρώπη οι άνθρωποι μεγαλύτερης ηλικίας απολαμβάνουν καλύτερη ποιότητα ζωής, ενώ στην ανατολική Ευρώπη οι νεώτεροι είναι σε ευνοϊκότερη θέση από τους μεγαλύτερους.
• Δυσκολία στο να τα βγάλουν πέρα με το υπάρχον εισόδημα: Η δυσκολία αυτή μειώνεται μετά τα μέσα της ζωής των ανθρώπων στην δυτική Ευρώπη. Ωστόσο, στις περισσότερες χώρες της ανατολικής Ευρώπης, με εξαίρεση τις χώρες της Βαλτικής, αυξάνεται συνεχώς στις μεγαλύτερες ηλικίες. Το φαινόμενο αυτό σχετίζεται πιθανότατα με την οικονομική μεταβολή των πρώην σοσιαλιστικών δημοκρατιών της κεντρικο-ανατολικής Ευρώπης και την απουσία μέριμνας για τους ανθρώπους που ήταν στη φάση της συνταξιοδότησης, οι οποίοι είχαν περάσει το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους σε ένα προγραμματισμένο και καθορισμένο οικονομικό καθεστώς.
• Κοινωνικός αποκλεισμός: Στην δυτική Ευρώπη και την Μεσόγειο, το αίσθημα του κοινωνικού αποκλεισμού σε γενικές γραμμές αυξάνεται μέχρι τα μέσα της ζωής των ανθρώπων και μειώνεται στις μεγαλύτερες ηλικίες. Στις χώρες της ανατολικής Ευρώπης, από την άλλη, εντοπίζεται μικρή διαφορά στις ηλικιακές ομάδες ως προς αυτόν τον παράγοντα. Εξαίρεση αποτελούν τα Βαλκάνια (Βουλγαρία και Ρουμανία), όπου ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι κάπως μεγαλύτερος στις ηλικίες 75 ετών και άνω.
• Συμμετοχή στην πολιτική ζωή της χώρας: Η συμμετοχή στα κοινά για τους πολίτες των κρατών μελών της Ε.Ε. αυξάνεται μέχρι τα μέσα της ζωής τους. Τα χαμηλότερα επίπεδα αυτής εμφανίζονται στις μεγαλύτερες ηλικίες. Τέλος, η συμμετοχή στην πολιτική ζωή στις χώρες της ανατολικής Ευρώπης είναι χαμηλότερη από τον μέσο όρο της Ε.Ε.
• Ψυχική Υγεία: Η ψυχική υγεία αυξάνεται με το πέρασμα του χρόνου στις Σκανδιναβικές χώρες, καθώς και στην Ιρλανδία και το Ηνωμένο Βασίλειο. Στις χώρες της ηπειρωτικής Ευρώπης παρουσιάζονται μικρές διακυμάνσεις ανάμεσα στις διάφορες ηλικιακές ομάδες. Στις υπόλοιπες χώρες, η ψυχική υγεία φθίνει με την ηλικία, ειδικά στα Βαλκάνια, όπου οι ηλικιωμένοι διατρέχουν αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης κατάθλιψης.
• Ευχαρίστηση από την ζωή: Η ευχαρίστηση από την ζωή μειώθηκε αισθητά στους μεγαλύτερους ανθρώπους στις χώρες της Μεσογείου και των Βαλκανίων, της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης και της Βαλτικής από το 2011 ως το 2016. Η κλασική καμπύλη σε σχήμα U, η οποία αναφέρεται στην ευχαρίστηση ενός ατόμου από τη ζωή σε όλη τη διάρκεια αυτής, υποδεικνύει την πτώση της ευχαρίστησης μέχρι τα μέσα της ζωής και την αύξηση της στις μεγαλύτερες ηλικίες. Ωστόσο η έρευνα στον ευρωπαϊκό πληθυσμό έδειξε πως η καμπύλη αυτή άρχισε να ευθυγραμμίζεται στις μεγαλύτερες ηλικίες και να μην ακολουθεί την συνηθισμένη αύξουσα πορέια της.
Τα κράτη μέλη της Ε.Ε. παρουσιάζουν ετερογένεια και έχουν διαφορετική ιστορική πορεία. Η πορεία της ζωής δεν διαφέρει μόνο από άτομο σε άτομο, αλλά εξαρτάται και από την ιστορική ανάπτυξη, τις πολιτικές συνθήκες και τις οικονομικές επιτυχίες ή αποτυχίες μιας χώρας. Τα αποτελέσματα που παρουσιάστηκαν τονίζουν, εν μέρει, κάποιες από τις συσσωρευμένες συνέπειες της διαφορετικής ανάπτυξης των χωρών της ανατολικής Ευρώπης, ειδικά για τις μεγαλύτερες γενιές.
Αναγνωρίζοντας τις ανάγκες μιας ποικιλόμορφης κοινωνίας
• Οι ανισότητες που δημιουργούνται κατά τη διάρκεια της ζωής είναι ποικίλες και διαφορετικές στους κατοίκους των ευρωπαϊκών χωρών. Τα συστήματα κοινωνικής πρόνοιας παίζουν καταλυτικό ρόλο στην αντιμετώπιση των ανισοτήτων, που επηρεάζουν την ποιότητα ζωής των ατόμων. Αυτά τα συστήματα όμως δεν πρέπει να εστιάζουν μόνο στα γνωστά και καθοριστικά στάδια της ζωής (όπως είναι η εκπαίδευση, η οικογένεια και η συνταξιοδότηση), αλλά επίσης και στους σύγχρονους κοινωνικούς κινδύνους (όπως είναι η οργάνωση της εργασίας, η τεχνολογική επανάσταση και η μειωμένη κοινωνική πρόνοια).
• Η οικονομική ανάπτυξη έχει ευνοήσει τις μεγαλύτερες γενιές στην δυτική Ευρώπη, οι οποίες μπορούν να ανατρέχουν στην πορεία της ζωής τους και να θυμούνται καλές οικονομικές συνθήκες. Αντίθετα, το πλεονέκτημα στην ανατολική Ευρώπη το έχουν οι νεώτερες γενιές, οι οποίες ήταν ικανές να προσαρμοστούν γρήγορα στην περίοδο μετά την οικονομική μεταρρύθμιση. Πολλοί μεγαλύτεροι άνθρωποι στην ανατολική Ευρώπη, που πέρασαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους σε κομουνιστικό καθεστώς με άσχημες συνθήκες εργασίας, χαμηλές συντάξεις και έλλειψη κοινωνικών παροχών, δεν τα καταφέρνουν καλά. Η θέση των ανθρώπων από 75 ετών και άνω στην ανατολική Ευρώπη φαίνεται ιδιαίτερα μειονεκτική, ειδικά σε σχέση με τον κοινωνικό αποκλεισμό και την ψυχική υγεία.
Προωθώντας τη δικαιοσύνη ανάμεσα στις γενιές
• Οι κοινωνικές υπηρεσίες θα πρέπει να λάβουν υπ’ όψιν την δικαιοσύνη ανάμεσα στις γενιές, ανανεώνοντας την άτυπη συμφωνία, η οποία είχε ως αρχή ότι οι νεότεροι οφείλουν να υποστηρίζουν τους γηραιότερους ως αντάλλαγμα της υποστήριξης που πήραν και οι ίδιοι. Το νέο κοινωνικό «συμβόλαιο» ανάμεσα στις γενιές πρέπει να είναι αμφίδρομο. Πιθανώς, οι εύποροι μεγαλύτερης ηλικίας θα πρέπει να συνεισφέρουν περισσότερο ώστε να διασφαλίσουν ότι οι νέοι σήμερα είναι πιο ικανοί ώστε να συνεισφέρουν το μερίδιο τους στην οικονομία της χώρας. Αντίστροφα, οι νέοι οφείλουν να είναι περισσότερο έτοιμοι να στηρίξουν και να βοηθήσουν στην φροντίδα των ηλικιωμένων, ειδικά όσων είναι μέλη της οικογένειάς τους.
Πηγή: Eurofound (2019), Age and quality of life: Who are the winners and losers?, Publications Office of the European Union, Luxembourg
https://www.eurofound.europa.eu/sites/default/files/ef_publication/field_ef_document/ef18020en.pdf
Τα αποτελέσματα της έρευνας EQLS για κάθε χώρα είναι διαθέσιμα στο http://eurofound.link/eqlsdata
Όλες οι δημοσιεύσεις του Ευρωπαϊκού Ιδρύματος για τη Βελτίωση των Συνθηκών Διαβίωσης και Εργασίας (Eurofound) είναι διαθέσιμες στο www.eurofound.europa.eu
Προσαρμογή κειμένου:
Δήμητρα Νότα, Ψυχολόγος
Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα στην Προαγωγή & Αγωγή Υγείας, Ιατρική Σχολή Αθηνών
